ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ੧੫੭੪ ਏ ਡੀ ਵਿੱਚ ਸਿੱਖਾਂ ਦੇ ਚੌਥੇ ਗੁਰੂ ਸ੍ਰੀ ਰਾਮਦਾਸ ਜੀ ਵੱਲੋਂ ਵਸਾਇਆ ਗਿਆ। ਸਥਾਪਨਾ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਇਹ ਸਾਰਾ ਖੇਤਰ ਸੰਘਣੇ ਜੰਗਲ ਨਾਲ ਭਰਿਆ ਸੀ ਅਤੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਝੀਲਾਂ ਇੱਥੇ ਮੌਜੂਦ ਸਨ। ਸ਼ਹਿਰ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਕਰਨ ਲਈ ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੇ ਪੱਟੀ ਅਤੇ ਕਸੂਰ ਤੋਂ ਵੱਖਰੇ ਵੱਖਰੇ ਖੇਤਰਾਂ ਦੇ ਬਵੰਜਾ ਵਪਾਰੀਆਂ ਨੂੰ ਬੁਲਾਇਆ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਪਰਿਵਾਰਾਂ ਨੇ ਸ਼ਹਿਰ ਵਿੱਚ ਬੱਤੀ ਦੁਕਾਨਾਂ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤੀਆਂ ਜਿਹੜੀਆਂ ਅੱਜ ਵੀ ਉੱਥੇ ਮੌਜੂਦ ਬੱਤੀ ਸੀ ਹੱਟਾਂ ਦੇ ਨਾਮ ਨਾਲ ਮੌਜੂਦ ਹਨ। ਗੁਰੂ ਜੀ ਖੁਦ ਇਨ੍ਹਾਂ ਪਰਿਵਾਰਾਂ ਨਾਲ ਆ ਕੇ ਰਹਿਣ ਲੱਗੇ ਤੇ ਇਸ ਨੂੰ ਰਾਮਦਾਸਪੁਰ ਆਖਿਆ ਜਾਣ ਲੱਗਾ ਅਤੇ ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਵਿੱਚ ਵੀ ਇਸ ਦੀ ਪ੍ਰਸ਼ੰਸਾ ਕੀਤੀ ਗਈ।
ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਦਾ ਨਾਂ ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਸਰੋਵਰ ਤੋਂ ਪਿਆ ਜਿਸ ਦੀ ਉਸਾਰੀ ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਰਾਮਦਾਸ ਜੀ ਨੇ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤੀ ਸੀ ਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਉੱਤਰਾਧਿਕਾਰੀ ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਦੇਵ ਜੀ ਨੇ ਪੂਰਾ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਸ੍ਰੀ ਹਰਿਮੰਦਰ ਸਾਹਿਬ ਨੂੰ ਬਿਲਕੁਲ ਕੇਂਦਰ ਵਿੱਚ ਬਣਾਇਆ। ਉਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਜਦੋਂ ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਦੇਵ ਜੀ ਨੇ ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਪੂਰਾ ਕਰ ਲਿਆ ਤਾਂ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦਾ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਸ੍ਰੀ ਹਰਿਮੰਦਰ ਸਾਹਿਬ ਵਿੱਚ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਬਾਬਾ ਬੁੱਢਾ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਨੂੰ ਪਹਿਲੇ ਗ੍ਰੰਥੀ ਵਜੋਂ ਨਿਯੁਕਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ।
ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਬਾਬਾ ਬੰਦਾ ਸਿੰਘ ਬਹਾਦਰ ਨਾਂਦੇੜ ਤੋਂ ਪੰਜਾਬ ਆਏ ਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਪੰਜਾਬ ਨੂੰ ਮੁਗ਼ਲਾਂ ਦੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਅਤਿਾਚਾਰਾਂ ਤੋਂ ਮੁਕਤ ਕਰਵਾਇਆ ਤੇ ਮੁਗਲਾਂ ਨੂੰ ਹਰਾਇਆ। ਇਸ ਨਾਲ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਜਥੇ ਅਤੇ ਮਿਸਲਾਂ ਹੋਂਦ ਵਿਚ ਆਈਆਂ। ਬਾਰਾਂ ਮਿਸਲਾਂ ਨੇ ਪੰਜਾਬ ਨੂੰ ਨਿਯੰਤਰਣ ਵਿੱਚ ਰੱਖਿਆ ਅਤੇ ਸਮੇਂ ਸਮੇਂ ਤੇ ਆਪਣਾ ਦਾਇਰਾ ਵਧਾਉਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਦੀਆਂ ਰਹੀਆਂ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਚਾਰ ਮਿਸਲਾਂ ਆਹਲੂਵਾਲੀਆ ਮਿਸਲ, ਕਨ੍ਹੱਈਆ ਮਿਸਲ, ਰਾਮਗੜ੍ਹੀਆ ਮਿਸਲ ਤੇ ਭੰਗੀ ਮਿਸਲ ਨੇ ਸਮੇਂ ਸਮੇਂ ਸਿਰ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਨੂੰ ਨਿਯੰਤਰਣ ਵਿੱਚ ਰੱਖਿਆ।
ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਬਾਹਰਲਾ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਭੰਗੀ ਮਿਸਲ ਦੇ ਅਧੀਨ ਰਿਹਾ ਜਿਸ ਨੇ ਗੋਬਿੰਦਗੜ੍ਹ ਕਿਲ੍ਹਾ ਬਣਾਇਆ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਵੱਲੋਂ ਆਪਣੇ ਰਾਜ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਵਿੱਚ ਕੁਚਲ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ।
ਆਹਲੂਵਾਲੀਆ ਮਿਸਲ ਨੇ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੇ ਹਿੱਸੇ ਦੀ ਰੱਖਿਆ ਕੀਤੀ। ਜੱਸਾ ਸਿੰਘ ਆਹਲੂਵਾਲੀਆ ਇਸ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਨੇਤਾ ਸੀ। ਉਸਨੇ ੧੭੬੫ ਈ: ਵਿੱਚ ਅਫ਼ਗਾਨ ਅਹਿਮਦ ਸ਼ਾਹ ਅਬਦਾਲੀ ਨੂੰ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਦੀ ਲੜਾਈ ਵਿੱਚ ਹਰਾਇਆ ਸੀ। ਕਿਸੇ ਵੇਲੇ ਉਹ ਸਭ ਤੋਂ ਅਮੀਰ ਅਤੇ ਸਭ ਤੋਂ ਤਾਕਤਵਰ ਮਿਸਲਦਾਰ ਸੀ।
ਬਾਕੀ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਰਾਮਗੜ੍ਹੀਆ ਮਿਸਲ ਦੇ ਅਧੀਨ ਰਿਹਾ ਅਤੇ ਸਭ ਤੋਂ ਤਾਕਤਵਾਰ ਮਿਸਲ ਸੀ। ਇਹ ਮਿਸਲ ਬਹੁਤ ਵੱਡੀ ਚਿੱਕੜ ਦੀ ਕੰਧ ਨਾਲ ਘਿਰੀ ਹੋਈ ਸੀ ਜਿਸ ਨੂੰ ਰਾਮਨੌਮੀ ਜਾਂ ਪ੍ਰਮਾਤਮਾ ਦਾ ਕਿਲਾ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਇਸ ਉੱਪਰ ਮੁਗ਼ਲਾਂ ਦੁਆਰਾ ਹਮਲਾ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਪਰ ਇਹ ਜੱਸਾ ਸਿੰਘ ਵੱਲੋਂ ਦੁਬਾਰਾ ਬਣਾ ਦਿੱਤੀ ਗਈ। ਉਸ ਨੇ ਇਸ ਦਾ ਨਵਾਂ ਨਾਮ ਰਾਮਗੜ੍ਹ ਰੱਖਿਆ ਜਿੱਥੋਂ ਇਸ ਮਿਸਲ ਦਾ ਨਾਮ ਰਾਮਗੜ੍ਹੀਆ ਮਿਸਲ ਪਿਆ।
ਉਹ ਇੱਕ ਖ਼ਤਰਨਾਕ ਮਿਲਟਰੀ ਨੇਤਾ ਸੀ ਅਤੇ ਉਸ ਨੇ ਨਵੀਂ ਦਿੱਲੀ ਵਿੱਚ ਲਾਲ ਕਿਲੇ ਨੂੰ ਸਵੀਕਾਰ ਕੀਤਾ। ਮੁਗਲਾਂ ਨੂੰ ਚਾਰ ਬੰਦੂਕਾਂ ਨਾਲ ਹੀ ਹਰਾ ਕੇ ਭਜਾ ਦਿੱਤਾ। ਇਸ ਮਿਸ਼ਨ ਦੇ ਰਾਜ ਦੌਰਾਨ ਬੈਰਕ, ਕਿਲੇ ਅਤੇ ਹਵੇਲੀਆਂ ਬਣਾਈਆਂ ਗਈਆਂ ਜੋ ਕਿ ਹਰਿਮੰਦਰ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਆਲੇ ਦੁਆਲੇ ਸੈਨਿਕ ਤੈਨਾਤ ਕਰਨ ਲਈ ਜ਼ਰੂਰੀ ਸਨ।
੧੮੦੩ ਏ ਡੀ ਦੇ ਵਿੱਚ ਸਾਰੀਆਂ ਮਿਸਲਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਸਰਪ੍ਰਸਤੀ ਹੇਠ ਲਿਆਂਦਾ ਅਤੇ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਦੀ ਰੱਖਿਆ ਆਪਣੇ ਹੇਠ ਲਈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਗੋਬਿੰਦਗੜ੍ਹ ਕਿਲੇ ਨੂੰ ਆਧੁਨਿਕ ਤਕਨੀਕਾਂ ਅਧੀਨ ਲਿਆਂਦਾ।
ਉਨ੍ਹਾਂ ਮੁਗਲ ਲਾਈਨਜ਼ ਦਾ ਇੱਕ ਬਾਗ਼ ਅਤੇ ਰਾਮਬਾਗ ਬਣਾਇਆ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਹਰਿਮੰਦਰ ਸਾਹਿਬ ਨੂੰ ਸੋਨੇ ਨਾਲ ਢੱਕਿਆ ਜਿਸ ਨੂੰ ਅਸੀਂ ਅੱਜ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਦੇਖ ਰਹੇ ਹਾਂ। ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਸ਼ਹਿਰ ਦੇ ਆਲੇ ਦੁਆਲੇ ਬਾਰਾਂ ਦਰਵਾਜ਼ੇ ਬਣਵਾਏ। ਅੱਜ ਸਿਰਫ਼ ਇੱਕ ਹੀ ਰਾਮਬਾਗ ਗੇਟ ਬਚਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ। ੧੮੪੦ ਏ ਡੀ ਵਿੱਚ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਦੇ ਅਧੀਨ ਵੀ ਆਇਆ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਰਾਜ ਵਿੱਚ ਬਾਹਰ ਦੀਆਂ ਦੀਵਾਰਾਂ ਖ਼ਤਮ ਕੀਤੀਆਂ ਅਤੇ ਦੁਬਾਰਾ ਗੇਟ ਬਣਵਾਏ ਜਿੱਥੋਂ, ਉਹ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਸ਼ਹਿਰ ਦਾ ਪ੍ਰਬੰਧ ਚਲਾਉਂਦੇ ਸਨ। ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਨੇ ਰਾਮ ਬਾਗ਼ ਦਾ ਨਾਮ ਕੰਪਨੀ ਬਾਗ਼ ਰੱਖਿਆ। ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਦੇ ਯੁੱਗ ਸਮੇਂ ਸਾਰਾਗੜ੍ਹੀ ਗੁਰਦੁਆਰਾ, ਹੁਣ ਵਾਲਾ ਰੇਲਵੇ ਸਟੇਸ਼ਨ ਅਤੇ ਡਾਕਖਾਨਾ ਬਣਾਏ।
ਭਾਰਤ ਅਤੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਦੇ ਖਾਸ ਰਿਸ਼ਤਿਆਂ ਦੀ ਖਾਸ ਉਦਾਹਰਣ ਖਾਲਸਾ ਕਾਲਜ ਹੈ ਜਿਹੜੀ ਕਿ ਚੀਲ ਮੰਡੀ ਦੇ ਵਾਸੀ ਰਾਮ ਸਿੰਘ ਵੱਲੋਂ ਬਣਾਈ ਗਈ ਸੀ। ਉਸ ਦੇ ਕੰਮਾਂ ਵਿੱਚ ਓਸਬੋਰਨ ਹਾਊਸ ਵਿਖੇ ਮਹਾਰਾਣੀ ਵਿਕਟੋਰੀਆ ਦਾ ਦਰਬਾਰ ਹਾਲ, ਮੈਸੂਰ ਅਤੇ ਕਪੂਰਥਲਾ ਦਾ ਦਰਬਾਰ ਹਾਲ, ਚੀਫ ਕਾਲਜ ਲਾਹੌਰ, ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਭਾਰਤ ਅਤੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਦੇ ਰਿਸ਼ਤਿਆਂ ਨੂੰ ਦੱਸਦੀਆਂ ਇਮਾਰਤਾਂ ਆਉਂਦੀਆਂ ਹਨ। ਉਹ ਲੱਕੜ ਦੇ ਕੰਮ ਅਤੇ ਲੱਕੜ ਦੀਆਂ ਵਸਤਾਂ ਨੂੰ ਕੱਟ ਕੇ ਖੂਬਸੂਰਤੀ ਦੇਣ ਵਿੱਚ ਮਾਹਿਰ ਸਨ।